FONTÁN (DE MARCOS CALVEIRO) E O MEU PAI.

Desque que teño memoria lembro algúns veciños/as da parroquia vindo pola casa pedirlle a meu pai que lles axudase a medir algunha leira. Tería eu once ou doce anos cando comezou a chamar por min para botarlle unha man; porque así aprendes, dicíame. Desde entón ía con el moitas veces, a espetar varas e tirar cintas. Lembro como, pola beira da pista que chega a casa dos de meu, me ensinou a sacar unha dirección, que ven sendo establecer unha liña recta desde un pedreiro cara un lugar concreto para procurar o límite dunha parcela; e tamén como se descompuña esa mesma parcela en triángulos para determinarlle a superficie.

O sistema do meu pai comezaba chantando dúas varas por onde tería que ir o lindeiro. Unha terceira vara colocábase entre as dúas, aliñada con estas e formando así unha recta de tres puntos. A continuación colocabamos a cuarta procurando que fose en liña coas anteriores, diante delas, a unha distancia que nos permitise divisala e así achegarnos ao que sería a extrema do que pretendíamos medir. Se a distancia entre o primeiro punto e o último era elevada ou as varas eran inaccesibles á vista, a primeira sacábase e colocábase logo a continuación da última, garantido así a continuidade da liña até o final. Meu pai non sabía, daquela, que as súas catro varas constituían o fundamento da “alidada”, un sistema de fíos montados nun bastidor que serven desde hai séculos, precisamente, para aliñar puntos sobre o terreo. Como tampouco sabía o teorema de Herón, pero dominaba amplamente o de Pitágoras, discurriu unha escadra fabricada cun bastidor de táboas e cravos ergueitos que permitía coñecer ángulos rectos. Con estes mediamos as alturas dos triángulos nos que dividiamos cada parcela e deste xeito calculabamos as superficies de cada un; logo, unha vez sumadas, obtiñamos unha moi boa aproximación á mensura total.

A adversidade e a falta de medios nunca supuxeron un freo esaxerado na vontade do meu pai. Coas ferramentas ao seu dispór, sen a internet para salvar os atrancos e cunha matemática escolar aprendida nos tempos das catro regras, é capaz de interesarse por cousas como a xeometría, a dinámica de fluídos, a electricidade, a dendrometría e o magnetismo. Cunha cinta métrica e unha vara aínda hoxe vai ao monte e calcula a cantidade de metros cúbicos de madeira que haberá e obtén cousas como o rendemento promedio da masa en función do tempo que pasou plantada. Ou é capaz de razoar e obter as perdas de tensión dun condutor eléctrico cando o tendido é demasiado longo.

Veño de rematar a novela Fontán, de Marcos Calveiro, e na súa leitura puiden sentir certo paralelismo co que veño de relatar. Emotiva, pero sobre todo ilustradora arredor dun tempo no que a humanidade formulábase preguntas sobre a orixe das cousas xa sen a tutela da divinidade. Alumeada por un ideal da Razón, a ciencia do recén inaugurado século XIX pensaba que na Natureza podían atoparse as marcas básicas coas que determinar a estrutura do universo todo. Tan só había que axustalas. E con ese ideal determinista comeza, ao abeiro da Revolución Francesa, o empeño por procurar unha base para todas as cousas. Nesta novela non faltan, pois, as referencias ao pensamento científico da primeira metade do século, os avances en óptica, en matemáticas, en cartografía. A determinación do metro patrón a partir da medición do arco de meridiano que une o Polo Norte co Ecuador, con todos os seus retos (e tamén os erros) constitúe a marca dos novos tempos xurdidos despois da Revolución en Francia.

E no medio destes vimbios históricos introdúcese a figura poliédrica de Domingo Fontán, o home que mediu Galiza moito antes de que as súas borbónicas maxestades tivesen unha idea da pel de sapo que fechaba os seus dominios. Fontán, o matemático, o político, o ilustrado, o racional. Pero sobre todo o xeógrafo. Na novela preséntase coma ese personaxe sobranceiro, onde o seu pensamento liberal casa á perfección cunha persoa que, no mundo real, pasou dezaseis anos da súa vida agatuñando cumes e cotos, con escaso finanzamento e menor axuda para trazar nunha enorme cuadrícula de papel e cunha perspectiva científica, a primeira contorna da súa patria. A súa que tamén é a nosa. A de nós. Fontán, o cartógrafo, intuiu que coñecer con precisión e representar o territorio que nos contén, axudaría infinitamente na prospección de alternativas de progreso.

O seu traballo incluía instrumentos e técnicas que nas aulas de topografía da Escola de enxeñaría agraria de Lugo aprendemos século e medio despois de forma teórica: A alidada, o teodolito e a triangulación para situar no espazo puntos distantes. E tamén a metodoloxía da aliñación que, dun xeito moi parello ao que describín do meu pai, lle serviu para obter a primeira base triangular no lugar de Formarís, en Santiago de Compostela.

Fontán, na novela, descrébese coma unha persoa capaz de seguir pese as dificultades, convencido de que a Razón estaba da súa beira e que esta tamén sobardaba privilexios e monarquías. E algo disto debeu haber no seu trasunto real, pois o seu periplo por Galiza foi o suficientemente longo e arduo para convencernos de que estamos diante dun home de extraordinaria afouteza e vontade. Un home que mentres na Vila e Corte se pegaban por esgazar Galiza sen pór un pé nela (trazando os actuais límites dos concellos), defendeu un modelo territorial baseado no coñecemento. Un coñecemento que el si posuía, xunto coa súa tenacidade.

Pero a súa figura tamén abrangue o campo político. E a súa fidelidade aos principios liberais non resultou cómoda, pois foi represaliado en diversas ocasións da Universidade, tendo que apelar a altas instancias estatais para recuperar algún dos seus postos. Na novela é retratado coma un home de convicións inquebrantabeis. E velaquí resede o verdadeiro mérito desta novela. Na época onde o Estado Español era condenado unha e outra vez a caer na escuridade de candeas e rosarios, o personaxe é reflictido coma unha illa de luz que debullaba a realidade onde outros, enleados en fedorentos xogos de corte, tan só vían ameazas. O paralelismo coa situación actual nalgúns intres resulta case locuaz e mesmo, por momentos, o noxo parece coller o ramal. Ese mesmo noxo que a intolerancia, o lugar común e o insulto que se propagan nalgúns presuntos debates, espertan en calquera persoa que pretenda meterlle o dente ao panorama político do presente.

De xeito sutil, Calveiro vai introducindo os matices políticos da etapa histórica, as súas contradicións: O absolutismo e a condena a seguir no atraso fronte a luz da revolta liberal francesa con todos os perigos que iso podería acarrexarlle a quen decidise abrazalos. Coa leitura das páxinas do libro, máis aló da admiración emotiva da figura histórica, convídasenos a unha reflexión encol de múltiples procesos políticos do pasado cun refrexo evidente no escenario sociopolítico do presente. Entre outros moitos temas, para os que somos “de ciencias” achégasenos un chisco máis un momento no que se acadaba a definitiva separación entre Razón e Fe. Pero tamén se introduce a situación na que quedou  Galiza despois da navallada que debuxou os lindeiros dos concellos actuais. E todo isto a través dun relato ameno, intenso e lúcido que a min soubo emocionarme por momentos.

Terei que levarlla ao meu pai para que a lea.

No día en que rematei “As rapazas de Xan”…

Algo hai nese libro que me trae de volta moitas cousas. Non é nostalxia. Algunhas das situacións que conta foron ben tristes e non queremos, de ningún modo, que volten. Pero si cheira a fume da lareira e a pan recén cocido, cheira a prado e a estrume, desa maneira que só aqueles/as que metemos os pes sabemos aprezar. Cheira, si. Non fede. Aínda que vivimos nun mundo ao que nunca deixou (ou deixamos) de federlle aquelas que viñamos do rural. Non o digo porque me apeteza en absoluto coller o camiño de volta ao mundo que reflicte o libro, pois as relacións en xeral, e en particular o papel da igrexa, da familia, da pobreza aparecen coma unha sombra inmensa que voan sobre cada personaxe, atándoos a unha realidade que hoxe se nos fai lonxana e case mítica… e desde logo nada desexable.
Pero aquelas/es que vivimos aínda que fose tan só a última poeira dese rural que moitos consideraban tan só un síntoma de atraso sen ter en conta a multiplicidade de situacións complexas que se dan nel, decatámonos de que un anaco de nós resede alí aínda, e forma parte da nosa intrahistoria, un retallo que algúns ocultamos con máis ou menos éxito, porén outras/os non conseguimos que, de cando en vez, siga aboiándonos entre as mans. Porque aínda non nos esqueceu como se carga a herba ou o molime para que non caian do carro, porque sabemos de arrolarnos na herba mol e seca de xullo e do que pica a argana do pan ou do centeo.
Pode que sexa a sinxeleza coa que está escrito, unha sinxeleza técnica que ás veces parece sacado mesmamente dun manual de escrita, que porén non acocha unha inmensidade de historias: un reflexo fiel que escintila coma as charametas do lume ao remexer o borrallo; unha realidade que hoxe moitos/as non lembramos en parte acochada polo artefacto dunha modernidade que nos levou a crer que todo o que no libro se conta ficaba moito máis alonxado do que de certo estaba. Pode que, máis ben, sexa a lingua que o autor emprega: Unha lingua que non fai falta pronunciala para decatarse de que soa distinta ao que emprega hoxe maioritariamente a literatura galega. Unha lingua que pese ao dito antes, fai que os personaxes adquiran un tamaño superior á liñalidade e aparente simpleza que o texto transpira.
Na novela móstrase un mundo que foi derrubado cunha rapidez histórica pasmosa, un mundo que en pouco máis de trinta anos semella vello, irreal, indigno mesmo de gardarse nos caixóns da memoria de nós. Porén contén un galano (como na miña aldea nos ensinaron a chamarlle aos agasallos), o galano de recoñecérmonos nel, aínda que críticos e absolutamente contrarios a unha volta atrás. Porque mostra un mundo real, con todas as contradicións e todas as represións e crenzas absurdas, un mundo de fume, molleiras, aruxos que se pegan ao cabelo, pó nos camiños e suor infinito de traballos inacabables. Un mundo cheo de desigualdades e (pre)xuízos que se atreve a asignarlles destino ás persoas e a deseñar, implicitamente, camiños que un non pode abandonar (so pena de ser excomungado, afastado desa realidade e condenado ao abandono). Ese mundo, á fin, que nos pon “a bosta nas zocas, o cheiro a argazo nos fuciños” de tan atinados versos en Darío Xohán Cabana, para darnos de volta nas nefras e explicar, se sabemos ollalo, que algún fenómeno actual na economía, na agronomía, na política, non se entende sen o concurso daquel.
Tampouco o libro é ahistórico, nin establece unha comparativa co actual, nin se pón da beira do pasado que relata. Onde Neira Vilas escribía un alegato contra a miseria, un relato contra unha realidade opresora e opresiva, que precisaba dun golpe da Historia que fixese estalar algún rodicio e rachar o cangallo dalgunha palleira, Manuel Iglesias Turnes propón unha ollada relativa. Convén en que moitas das cousas eran nocivas para quen as vivía e mantén omnipresente a emigración como alternativa a unha aldea cativa de leiras máis cativas, pero mantén que o día a día era o que as circunstancias ordearan e ofrece un relato onde os personaxes conviven e adaptanse a esa realidade, procurando sobrevivir e, mesmo, procuraren dentro das expectativas que lles eran fornecidas, a felicidade. Mesmo existe unha idea de xustiza, unha xustiza que se alonxa das canles “oficiais” e que as obvia na maioría dos casos, non coma unha forma de rebeldía senón como partindo da idea de que ditas canles non poden dar resposta ao que a actualidade require.
As relacións humanas, a dor, a perda, a emotividade, o conflito entre o novo e o vello, a crítica non deixan de estar presentes no libro pero dotadas da dose da realidade na que unha aldea calquera de Galiza puidese ofrecer. Desde este punto de vista e tendo en conta que se trata dunha novela de doada leitura eu non deixaría de incluíla na miña biblioteca.